Естеліктер

Қос қанатты дарын. Алпысты алқымдап отырған Әзілхан Нұршайықовты майданнан оралған кезден бері білемін. Жалғанда бұйығы адамның сырын алудан қиыны жоқ.

Мақтасаң – тасып, даттасаң – ашуланып, қолпаштасаң – желігіп кетпейді. Көк мәрмәрдан жасалған бейнеден айнымайды ғой. Сонда да баяғыдан бері сезіп жүргенімді, шәпеті тұлғада алыпқа бітер жүрек, үлкен адамгершілік барын көзіммен көрдім. Оны сіздер «Келес коммунистері» деген тамаша очеркінен аңғарған да шығарсыздар.

Әзілхан Нұршайықовтың сөзі мен ісі арасында алшақтық болмайтыны сияқты, әлеуметтік тірлік пен жеке бастың, мүддесі арасында да айырма жоқ екен. Келес өңірінде МТС алғаш кұрылған кезде басшы болғаң Қарлыбаев есіміне байланысты арық, бау-бакша, жер-су аттарының сырын іздестіруі, Ұлы Отан соғысы жылдарында атты әнге айналып, жырға қосылған Социалистік Еңбек Ері Рыскүл Мақатовамен дидарласып, сұхбат кұрған тұстағы түр-тұлғасы, іс-әрекеті маған оның журналистік шеберлігін, жазушылық мұратының  биіктігін әбден танытқандай еді.

«Жақсы көңіл жазушыға екі есе керек», - деп айтатын ой-пікірінің өз өмірінен түйілген түйін екенін көрдім. Өйткені осындай кездесуде өзін байытып, дидарласқан адамын өсіріп, тасытып тастайтын карапайымдылығы кім-кімнің болсада жан сырын ақтарарлық дәрежеде екен. Miнe, осының өзі журналист Әзілханның очерктеріне де, жазушы Әзілханның қолынан туған көркем шығармаларға да шыншылдық дарытып, шынайы қалпымен жанды бейнеде көрінуге жағдай жасайтын көрінеді.

Жол үсті — адамды танып білудің ең бір қолайлы сәті. Осыған Әзілхан Нұршайықовтың «Автопортрет» кітабын оқығанда тағы да көз жеткіздім. Тың игерушілер жайын мақсат тұтқан Мұкан Иманжановтың Павлодарға барып, Әзілханмен сапарлас болуы өмірлік достық қана емес, қа¬зақ әдебиетіне өнімді де алғыр қаламды алып келген екен.

Ираклий Андроников үлгісіндегі ауызша әңгімеге қазақта Жекен Жұмаханов пен Әзілхан Нұршайықовтай шеберді әлі кездестірген емен. Өзінің ауызша әңгімесімен Мұқанды әбден «жаулап» алыпты Әзағаң сол жолы. Ол әңгімелерден жазушылық сипат көрген Мұқан: «Жаз, жаз, кағазға түсір»,— деп қасында жүргенде де айтып, жолдаған хатында да ұмытпаған. «Жазу керек! Жазу керек! Ішінде талай сырың бар, өнерің бар, өзіңді қинап жүрген күйлерің бар. Білемін! Шығару керек сыртқа, айту керек басқаға!»— деп қоймаған.

Ал, «Алыстағы ауданда» атты очерктің әлі еш жерде жарияланбаған қолжазбасы қолына тигендегі Мұкан Иманжановтың қуанышының сырын біз қазір айкынырақ тусінгендейміз.  Ол  кезде,   1955  жылы  айту — көрегендік. «Кәдімгі шын өмірден көркем әңгіме жазудың жолын тарттың. Бұл — зор еңбек. Мұны сен өзің  де   іштей   сезінесің. Бірақ бойыңа біткен кішіпейілділікпен елеусізденіп, кішірейе бересің. Жетеді! Әрине, кішіпейілділікті жаным жақсы көреді. Дегенмен, өзіңді тым кішірейте берме. Егер мен әдебиеттен   бірдеңе  түсінсем,  сендегі  талант  талайларды кызықтыруға  тиіс.  Тек сенде әзірге  бір  нәрсе жетпейді, еркін   сезінбейсің.   Осыдан   арыл,   кұлашыңды   іркілмей сілте!»—дегендерді Әзілхан есіне алғанда, өмір бойы айтар мың алғысын: «Менің Горькиім  Мұқан   болды»,— деп әдемі жеткізеді.

Адамгершілік қарапайымдылығынан айрылмай келе жатқан Әзілхан Нұршайықовтың алпыстың өріне шыққанда тындырғаны не, өзіндік қандай әшекейі бар, алар асуы қай жақта?—деген мәселені қозғар сәт жеткен сиякты. Өйткені қазір бабына келген тұлпардай, әдебиетіміз бен журналистикамыздың көгінде еркін сілтеп келеді. Шапқан сайын қарқын косып, өз ерекшелігі мен шеберлігін айқынырақ танытуда. Нұршайықовтың стилі мен ізденісі айқындала бастады.

Әзілхан Нұршайықов «Мен — журиалиспін» деген кітап шығарды. Бұл атаудьң ар жағында мақтан да бары сезіледі. Өйткені творчестволық өмірдің осы көрігінен шықкандардың, оның төс табанында шыңдалғандардың көргендері, естігендері, кездескендері көп болмақ. Содан да шығар, он-он бес жылдың деңгейінде журналистика саласынан әдебиетке құйылып жатқандар тіпті кеп. Оның жақсылығы не, жамандығы қайсы?—дейтін мәселе күн тәртібіне қазір бар болмысымен қойыла бастады.
Әрине, газет-журналсыз ақын-жазушы жоқ. Ертеректе жаңа әдебиетіміз жасалар кезде, бар жазушымыз газет-журналдан қанат қомдады, ал бертін келе, мамандық шекарасы ажыратылды да, орта буын өкілдерінен Жекен Жұмаханов пен Әзілхан Нұршайықов екеуі прозаға «қол сала» берді. Сөйтіп, бойға біткен дарынның өзін егіздей, егізді  тұтастай  етіп,  қос   пырақпен   әдебиетімізге  енді.

Әзілхан « мен – журналист жазушымын » дегенді әдейі қосақтай айтады да, биязы қалпынан өзгермейді. «Жазушыға айналып, журналистикаға опасыздық жасадың, әлі де журналистикадан ұзап кете қойған жоқсың», дегендерге үндемей, миығынан күліп жүре береді. Мақтағанға да, даттамақшы болғанға да сабырлығымен жауап береді.
Журналист  пен  жазушыньщ өрісі – өмір,  өнері – сөз. Қойы қораластық осыдан шығады егер шын талант иесі болса, Ә. Нұршайықовтың әлеуметті бірден елең еткізген шығармасы — «Алыстағы ауданда» атты очеркі. Мұнда өмірдің күре тамырын ұстаған, оны бүге-шігесіне дейін білетін, тіпті, кейбір мәселенің басын өзі қайырып жүрген автордың, позициясы айқын, мөлдіреген ажарлы тілі айрықша тартымды. Мұқан Иманжановтың құшағын кең ашып, шөкімдей інісінің қолжазбасын «Әдебиет және ис¬кусство» журналына апарып беруі, орысшаға аудартып, әлек-шәлек қана емес, қуанышты әбігерге түсетіні осы¬дан. Қандай жаңалығымен келгендігін Мұқан, шынын ай¬ту керек, дұрыс көре білген.

«Қазақ очеркіндегі жаңалық деп бағалаймын. Жұп-жұмыр арқауы бір босамайды, адамдар мінезімен, түр-кескінімен көзге елестеп отырады. Жай ғана жиналыстан, ешбір сюжет табуға болмайтын сияқты қарапайым жина-лыстан мұндай әңгіме тудыру – өмірді зерттегіштік, шеберлік. Иә, иә, бұл –әңгіме. Мұнымен очерк жазуды біраз қиындаттың. Несі бар, дұрыс! Қиындасын. Қолымыздан келмейді екен, әуреленбейік, бұл жанрды қорламайық!» – деген Мұқанның өрелі ойы күні бүгінге дейін көркемдік та-лап ретінде қала бермек.
Әзілхан әр очеркінде нұрлы келешекке апарар жолдан таймай, шеберлігін ұстарта түскені әмбеге аян. Сондықтан 1956 жылғы «Алыстағы ауданда» атты кітабынан кейін «Тың астығы», «Ертіс жағасында», «Жомарт өлке» жинақтары арасына жыл аралатпай шықты да, Әзілхан тың төсіндегі атойлап соққан өмір жүрегінің сақшысына айналды. «Алтын сокпақ» (1967), «Жер туралы жыр» (1974), «Мен журналиспін» (1978), онан бері газет-журналдарда жарияланған шұрайлы очерктері «Келес коммунистеріне» дейін желі тартып, өмірмен қоян-колтық араласқан жур-налист жазушының  творчестволық  ізін  танытады.

Қарымды қалам иесінің шеберлігі барған сайын толыса түсіп, жазушылығы көркем образды сомдап соғуға, әдемі штрихтармен өмір шындығын жарқыратып көрсетуге жағдай жасаса, журналистігі бүгінгі өскен өркенді публицистік ағынмен екпінді жеткізуге, аз сөзге көп мағына берерліктей ықшамдыққа, жинақылыққа бастап отырады. Әзілхан шығармаларының сағыздай созылып, көбіктей көпірмеуіне егіз дарынның бақытты одықтасуы, тұтасуы себепші.

Әриие, Әзілхан Нұршайықов қолынан шыққандардың бәрі де маржан деп    ешкім    айта    алмайды,   бірақ қазақ очеркінің бағасын арттырып, базарын қыздырғанына, көркемдігін биік өреге көтергеніне   ешкім   шүбә   келтірмейді. Бұл – Әзағаңның  «газеттің романы, журналистиканың ең үлкен жанры – очеркте» шыққан шыңы, қолы жеткен табысы.  Әзілханның: «Очеркті шекара жанр деп те атауға болар еді. Бұл – журналистік пен жазушылық шекарасы. Журналистиканьң бұл үлкен   жанрын   игерген   талантты журналист осы шекарадан   өтіп,   жазушылыққа   бет   қояды»,— дегенінің   растығын   көркем   туындыларынан   анық көреміз.

Әзілхан өз жүрісінен   танбады,   асықпады,   өрекпімеді. Очерктері мақталып, автор абыройы асқақтап, қызмет дәрежесі жоғарылай түскен   сайын, оның   жазып   жатқаны түгіл, қасыңнан өткені білінбейтін ибалы қарапайымдылығы күшейе түсті. Нанбасаңыздар, «Қазақ әдебиеті» газетіне бас редактор болып, оның тиражын екі есе өсіру қамына кіріскен шақта жазған «Сапар сазын» оқып көріңіздерші. Қызмет   басындағы   жігіттердің   характерлері, ісі мен сөзі, өтініш жасап жүрген редактордың кескін-келбеті, түр-тұлғасы көркем шығармадағыдай оқылып, журналистік көзінің көрегендігі, жазушылық қаламының ұшқырлығы мен бейнелілігі сізді еріксіз тәнті етеді.

Әзілхан әдебиетке бүгінгі өмірді қанша көп көріп, қыр-сырын терең біліп келгенімен, қазіргі жастардай романдата қойған жоқ. Әңгіме мен повестің жүгін арқалайтын тартымды хикаяларымен көрінді. Оның өзінде де анық білетін, сезініп-түйсінген, әбден көзі   жеткен   өмір   шындығын суреттеді  және  келістіре,   нақышына   келтіре,   елді  сүйсіндіре суреттеді.  Көркемдік  нәрі  бар лирикалық  шағын повестерімен әдебиет табалдырығын имене аттады Т. Ахтановтың «Махаббат мүңы», С. Шаймерденовтың «Мезгі-лімен» үзеңгілес   көрінді.    «Ескі дәптердегі»    Қабира мен Әлкен,   қызыққыш   көзді   қытықтаған,    қылтың-сылтыңға мәз боп, өмірден опық жеген Ботакөз, оған құмартқан Еркеш, дәстүрден ада қалып,   азап шегетін   Әсем, оның нақ сүйері Ақан, адамгершілікті аялаған Асылкүл, Ұлы Отан соғысында   азаматтық   міндетін   адал атқарып, зағип болып оралған Әділжан, екі аяқты тізеден кесіп бергеніне қарамай, бүгінгі   шаттық   еңбектің   қайнаған   ортасында жүрген шопан Хамза   Ақжоловтар   қазақтың   лирикалық прозасының  көсегесін  көгертті,   авторына   абырой  әперді, көркемдік үлкен жауапкершіліктерге бастады. Оны әдебиет сыны ғана емес, сол кезде жазылып жатқан әдебиет тарихы да ілтипатқа алды.

«Ә. Нұршайықов – әдебиеттің әңгіме, повесть, новелла секілді шағын жанрларында жарқ етіп көрініп, өнімді еңбек етіп жүрген жазушы. Оның қаламынан туған «Ескі дәптер», «Махаббат жыры», «Әсем», «Ботакөз» атты лирикалық повестер – бүгінгі прозаның аясына өзінше жаңа леп, жаңа бояу қосқан шығармалар» («Қазақ әдебиетінің тарихы». 1967. III том, 131-бет) –деп бағалануы келешекке артқан үміттің алғашқы жауапты сөзі еді. Олақ жазушының қопсыта жазған әңгімесінен де қысқа, шағын, етек-жеңі жинақы повестерінде Әзілхан Нұршайықов кейіпкердің жан сырына терең үңілу, албырт сезімдерді аялау, қосалқылығы сезіліп тұратын детальдардан іргені аулақ салу, психологиялық толғаныстарды жеткізіп суреттеу, сөйтіп, шығарманың композициялық шымырлығын ширата беру сияқты көркемдік «құрал-жабдықтарды» әбден игергендігін байқатты және үлкен үмітке шылбыр тастап отырды.

Қалың оқырман алданып қалмады. 1970 жылы «Махаббат, қызық мол жылдар» атты тұңғыш романын жазып бітірді. Қолжазбаны жолдастық парызбен алғаш оқыған көрнекті ақынымыз М.Әлімбаев роман авторына: «Суынбай тұрып, ыстық күйімде айтсам, шарап бермей масарттың, жиырма бес жасқа жасарттың... Жеңісіңмен құттықтаймын! Азаматсың, азаматсың!» – деп жазғаны қалың оқырман қауым хаттарының қарлығашы болды.

Ә. Нұршайықовтың «Таңдамалысының» бірінші томына жазған түсіндірмесінде Н.Шәкеев: «Роман 1970 жылдың аяғында 52400 дана боп шықты. Роман қалың оқырман қауымды дүр сілкіндірді. Авторға, баспаға, Қазақстан ЛКСМ Орталық Комитетіне жүздегеи алғыс хаттар жауды. Барша студент жастар, әдеби жұртшылық әр түрлі мамандықтағы, алуан қызметтегі кәрі мен жас романға тегіс ризашылық білдірді», – деп келесі жылы Қазақстан ЛКСМ Орталық Комитетінің ыждаһатымен қайтадан 60 мың тиражбен шығып, орыс тіліне аударылғанын хабарлаған.

Роман қазақ әдебиетінің жетпісінші жылдардағы өркендеуінің елеулі шығармасы болды. Қазірде де оқушы қауымньң қолынан түскен жоқ. Мұқабасы тозып, беттері жыртыла кірлеген кітаптардан бақытты туынды жоқ, сондай қуаныш-шаттыққа Әзілханның осы романы кезікті. Алайда бір айта кететін жай, біздің кейбір сыншыларымыз романда сентиментализм жұрнағы бар, махаббат азабы нандыра бермейді, оқушыға осы жағымен ғана ұнағысы келеді деген қаңқу сөзді айтып қап жүр. Ондай ертелі-кеш айтылған қысыр ойларды уақыт пен қалың оқушы әлеумет мансұқ етіп, аяқ астына тастағалы кашан! Оған Ә.Нұршайықов шығармаларының орыс, қазақ тілдерінде желісіп үзбей көп тиражбен шығып, тез арада етіп кететіні нақты жауап.
Әзілхан енді атақты «Ақиқат пен аңызға» кірісті, «Темірді қызған кезде соқ» дейтіндіктен емес. Бауыржан сықылды ойы алғыр, көзі көреген, тілі өткір, үлкен өмір сынынан өткен адам арқылы жаңа заманда ұлы жаңалыққа кенелген, еркін бой жазған қазақ халқының бүкіл сыр-сымбатын әскери тақырып арқылы көрсетуді көздеді. Ол мақсатына жетті де.

«Ақиқат пен аңыз» өзінің өрелі ойымен ғана емес, жаңа түрімен де қадірлі болды. Роман-диалогты алғаш жазып, басқаларға үлгі көрсеткені — бүкіл әдебиетіміз үшіи аброй. В.Чивилихиннің биыл Мемлекеттік сыйлық алған «Память» есімді роман-эссесінде диалог формасының дамытыла түсуі де біз үшін қуаныш. Демек, үлгі-өнеге көрсету талант куатына байланысты.

Бірақ Әзілханның монолог түрінде жазылған «Тоғыз толғауы» алдындағы романындай биік өреден көріне алмады. Сюжеттік желіні өз қолына ұстаған Мәлік Ғабдуллиннің образы сомдала қоймағаны да бұған себепші болған. Демек, новеллалардың басын қосып, көркемдігі тұтас дүние жасауға жаңа форма өз жәрдемін тигізбегенін айта кеткен орынды.
Соңғы жылдары Ә.Нұршайықов очеркке қайта айналып соғуда. Ақ мақталы аймақ та, мал есірудің академигі Жазылбек Қуанышбаевтың үлгі-өнегесі де, тың өлкесінде ел байлығын Азық-түлік программасына сай тасытып жатқандардың кажырлы еңбектері де газет-журнал беттері мен теледидардан жиі көрінуде. Бұның өзі үлкен шабуыл алдындағы барлау сияқты. Көптен бері «Журналистер» және «Коммунистер» атты жаңа романдар жазбақ боп толғанып жүргені оқушыларға мәлім. Сондай-ақ, Ұлы Отан соғысының майданында қанды соқпадан өтіп, Брест қамалын азат етіскен 100-бригаданың жауынгерлік жолы, Мәншүк Мәметова сынды арулардың, Әбілқайыр Баймолдин сынды батырлардың ерлігін СССР Қорғаныс министрлігінің Подольскідегі архивындағы материалдармен ті-рілтпек ойы бар.

Әзілхан Нұршайықов қазір кемел шағында. Қанаты қатты, буыны бекіді, көркемдік шеберліктің кыр-сырларының калай жарқырап көрінетініне әбден қанықты. Еркін сілтеудің жөн-жосығын баяғы бұйығылығы тұсаулай бергенімен, оқырман қауым өзінің сүйікті жазушысын кеп ішінен айнытпай танып алатын дәрежеде.

«Дәуір дидары » жинағы, 1982 ж. 276-282-беттер

Мен Әзілхан аға шығармаларын 1956 жылдан: «Алыстағы ауданда» атты проблемалық-талдамалық очеркінен (ол жылдарда ол очерк деп бағаланған, солай деп танылған, сол аркылы оған сол жылдарда «Қазакстанның Овечкині» деген атақ та берілген, ал шынында, ол очерк қазақ көркем әдебиет тарихындағы жаңа жанр – тұңғыш деректі повесть болып табылатын) бастап, онын шығармаларын күні бүгінге дейін үзбей оқып келе жатқан қарт окырманнын бірімін. Әз-аға шығармаларын шын сүйсіне, шын тәнті боп оқитын оқырмандығым сондай, өзім сатып алған, оның өзі сыйлаған Әз-ағаның туындылары үйімдегі шағын кітапханамда ерек бір сөре!

Сондықтан мен оның жарты ғасыр бойғы тұрақты окырманы болғандықтан да, былайша да (1966 жылдан) таныстығым барлықтан да өзімді Әз-ағаны бір кісідей білетін адаммын деп ойлайтынмын-ды!

Сөйтсем... Асқар таудың алыстан сыртқы сұлулығын ғана көрсетіп, ішкі сұлулығын өзіндік сыр етіп жасырып тұратыны, алыптардың өз құ-діреттерін онша аңғартпайтыны, даналардың өздері жайлы даурықпайтыны, әулие, абыздардың кішіктігі, қарапайым болатыны, батыр-лардың батырлықты шайқаста ғана көрсететіні сияқты, Әз-аға да өзін «көрсетпейді» «андатпайды», «даурықпайды» екен. Ол да өзінің сырын, сипатын, тұлғасын сыртқа жарқыратпай, оларды туын¬дылары астарларында әлгі аталғандардай, «құпия» сақтайды екен.
Мен Әз-ағаның «Жиналыс» деген очеркін «Лениншіл жас» («Жас Алаш») газетінде қызмет істей бастаған сонау 1955 жылда-ақ оқыған адам¬мын ғой! Содан бері мен онын 90-шы жылдардың басына дейін жарық көрген 20-30-дай көркем туындыларын, ондаған газет-журнал очерктерін, сұхбаттарын университетте очерк жайлы дәріс оқып жүрген шағымда шетінен «кемірген» жанмын. Оның үстіне, бұдан біраз бұрын Әз-ағаның 2000-шы жылы жарық көрген екі соңғы туындысын: «Қаламгер және оның достары» деген эпистолярлық романы мен «Өмір өрнектері» атты күнделік-роман-эпопея-сының бірінші кітабын, жаңа жанрлы ғажап дүниелерін оқып шыққаным және бар.

«Махаббат, кызық мол жылдарды» бір тыныспен қайыра тұтас оқып тастадым!  «Ақиқат...» та осындай магнитімен өзіне тартты. Әз-ағаның «Махаббат жырын» да, «Ұлыма хатын» да, «Екі естеліктерін» де, «Әсемін» де, «Ботагөзін» де, «Автопортретін» де қайыра сүзе қарауға тура келді. «Қаламгер және оның достары» мен «Өмір өрнектеріне» қайыра ерекше шүйілдім. Әсіресе, соңғы туындыға. Оны оқып қана койғаным жоқ. Енді оны «зерттедім!». Сол арқылы осы күнделік-роман эпопеядан Әз-ағаның шын кім екенін терең танып білдім енді, – деп бар дауыспен айта алам! Қайта   таныған,   терең білген Әз-ағаныңтағы кандай ғажап касиеттері бар? Бұл кісі кім өзі?

1) Әз-ағаң жалықпас құмырсқа іспетті – Еңбекқор! Оның басты дағдысы да, сүйері де, сүйікті сөзі де: сол еңбек! Ол: «Еңбек – ер етеді»,  – деп біледі. Бұл сөздер оның өмірлік негізгі ұраны.Сондықтан да ол қайда жүрсе де, қашан да шығармаға ерінбей еңбектеніп, қажетті материал жинайды. Бар уақытын жазу, оқу қарекетіне жұмсайды. Сондықтан да оның ең жек көретін сөзі «Шаршадым!».

2) Әз-ағаның ең қадір тұтатындары: Адалдық, Адамгершілік, Әділдік! Оның «Адалдық – айбынды қару, адалдың айдыны күшті» (476), «Адамның адамгершілігі үш жағдайда лаулап көрінеді: махаббатта, еңбекте және ерлікте», «Әділдік – табиғаттың үлкен сыйы», «Әділдік пен адамдық – адамның ең үлкен қасиеті», «Адалдығым – бір байлық, әділдігім – бір байлық» деуі содан.

3) Әз-ағаңның қастерлейтін қадір тұтатыны: «Шындық!» Ол: «Тәтті өтіріктен ащы шындық артық!» деп біледі.

4) Әз-ағаның ең жек көретіні: Мансапқорлық, төрешілдік, жағымпаздық! Атаққұмарлық, нысапсыздық.        

5) Әз-ағаның өзіне қоятын басты талабы: Тәртіп! Сол себептен ол «Тәртіп– адалдық арқаны» деп біледі.

6) Әз-ағаның ұстанған өмірлік басты мақсаты: «Өзге үшін өмір сүру!» «Өзгелер үшін өмір сүр. Сол үшін коғамға қажетсің!», «Тудың – тұтандын, өлдің – өштің. Ел үшін етер ісіңді тіріңде тиянақтап, тындырып кет!» Ол өмір сүрудің мәні осында деп біледі.

Сөйтіп: түйіп айтсақ, алдыңыздағы мәшһүр суреткердің санап тауысқысыз пенделік асыл қасиеттерінің бастылары, міне осылар! Ал, өзі ше? Тұтас алғанда, ол: алдымен, жаратқан хақтың өзі тумысынан сөз зергерлеуге, ой, сезім өрнектеуге әдейі жаратқан адам! Ол қанындағы, жанындағы сол ғажапты – талантты тынымсыз еңбегімен үнемі ұштарлап, өрбітіп, дамытып мызғымас кәсіп-дағдыға айналдырған ерек суреткеріміз!

«Өмір өрнектері» туындысының мәнін автор «Автордан» деген беташары мен «Окырманға хатында» айткан. Рас, автордың беташарында айтқан: бұл туынды «... стол басында отырып жазылған кітап емес!.. Онда менің за-мандастарыммен түрлі жағдайларда кездескенде, со¬лармен танысқанда, солардың оқиғаларын білгенде туған ой ұшқындары: теңеулер, түйіндер, тұжырымдар, диалогтар, мөлтек әңгімелер бар... Жазушының ол ой ұшқындары: нақыл, теңеу, тіркестер, хикаялар, жазушының шығармашылыкқ лабораториясы», - деуі орынды. Олар дау тудырмайды. Ол дегендеріне мен де толық қосылам.

Тек соларға өз тарапымнан қосарым төмендегілер:
«Өмір өрнектері», шынын¬да, тұтас алғанда:

1) өмір; еңбек; адамдыкқ қасиеттер, олардың қыр-сырлары; ма¬хаббат, сүйіспеншілік, ғашықтық; еркек-әйел, ата-ана, қыз-жігіт, кәрі-жас – жалпы адамдар қатынастары, олардың қарекет-қылыктары, мінез-құлықтары, бақыт, талант, ұлы адамдар; түрлі мамандық иелері; өнер сырлары (жазушылық, ақындық, журналис¬тік; өмірлік күрес, қақтығыс; достық, жолдастық парық, түрлі кәсәпаттар, т.т. жайлы толғаулар).

2) Онда да, өзге көркем туындылардағы сияқты жағымды, жағымсыз кейіпкерлер бар. Мәселен, Мұхтар, Сәбит, Ғабит, Бауыржандар. Олар заманда, уақыт ауқымында (фонында) жалт етіп көрініп отыратын кейіпкерлер. Осыларға қоса, әрі солармен қатарлас, сол заманда, уақыт ауқымында аттары аталып, түстері түстелмеген төрешілер де, мансапқорлар да, залымдар да, жағымпаздар да, шенкұмарлар да, бастықсымақтар да, т.т. жүр. Туындыда жағымды, жағымсыз кейіпкерлердің күресі, тартысы жүріп жатқанын сезіп, көз алдыға елестетіп отырамыз. Сондықтан, «елес кейіпкер-лер»  ойда, қиялда «тіріліп»  отырады, нағыз көркем туындылардағыдай. Бұл эпопеялық туындының жанрлық бір белгісі.                         

3) «Өмір өрнектерінен», сондай-ақ, отыздан астам жылдардың уақыт лебі есіп тұр! Бұл да эпопеялық шығарма белгісі!

4) Онда: басты, негізгі, қосалқы кейіпкерлер бар. Басты-негізгі кейіпкер – автор. Ол – ойшыл, гуманист, философ, зергер, шешен! Ол сол қасиеттерімен Шежіреші, данагөй абыз тұлға.

5) «Өмір өрнектерінде» автордың: «сюжетсіз жазбалар» ғана бар дегеніне, мен, оқырман ретінде, қосылмаймын! Онда: ондағы алуан түрлі әңгімелерді, қызықты хикаяларды, дәмді-дәмді тақырыпты-тақырыпсыз «ашық»,  «жабық» эсселерді қайда қоямыз?! Тәптіштеп, ерінбей-жалықпай санап шығуға тура келеді. «Өрнектерде», тұтас алғанда, тақырыпты-тақырыпсыз алты жүздей кәдімгі, көлемді, қысқа, мөлтек әңгіме, осы іспетті новеллалар, аңыздар, эсселер, хикаялар бар екен. Осылардың 310-ны тақырыпсыз «жасырын» мөлтек әңгімелер де, қалған 274-і тақырыпты кәдімгі, қысқа әңгімелер, новеллалар, аңыздар, эсселер, хикаялар. Осылардың қай-қайсында да белгілі оқиғалар, сюжеттер бар. Солардың бәрі тұтас қосыла кеп 1953-1986 жылдар аралығындағы заман, уақыт тынысын айқындайтын «жабық» эпикалық сюжет құрап тұр. Бұл да эпопея-роман белгісі.

6) «Өрнектерде» көркемдік сапа қандай! Онда үш мыңға жуық афоризм-қанатты тіркес, қанатты сөз, қанатты ой, теңеу, эпитет, мәтел, нақыл бар. Олар: өмір, өмір шындығы, адамдық, адамгершілік, әділеттілік, тазалық, пәктік, достық, жолдастық, адмдық ара қатынас, адамдық әрекет, батырлық, бақыт, талант, махаббат, сүйіспеншілік, құштарлық, құмарлық, ғашықтық, таным, нысан, ерлік, ұстам, тапқырлық, жақсылық, ізгілік, жамандық, жалқаулық, бойкүйездік, арампиғылдық, қаскөйлік, қатыгездік, арсыздық, нысапсыздық, парықсыздық, жағымпаздық, тоғышарлық, жандайшаптық, жәлептік, қаныпезерлік, жезөкшелік, кәззаптық, жатыпішерлік, дәрменсіздік, пәрменсіздік, мақтаншақтық, жауыздық, арамтамақтық, мансапқорлық, билікшілдік, дөрекілік, шенқұмарлық, кішіпейілдік, қарапайымдық т.т жайында.                             

7) Адамға: анаға, әйелге, қызға, ерге, жігітке, әжеге, атаға, қарияға, келінге, жасқа арналған    афоризмдер қаншама! Мәселен, бір ғана әйел мінезіне, қылығына, қызметіне, қасиетіне, әйелдің жұбайға қатынасына ғана қатысты «Өрнектерде» жүзге жуық афоризм, мақал, мәтел, нақыл, эпитет, теңеу, метафора бар.

8) Философиялық толғам. 45-50 Әзекеңдік мақал, мәтел, теңеуді кеэдестірдік.

9) «Өрнектерде» жүзге жуық проблемаға авторлық ой толғам айтылған.
Міне, осылардың бәрі, сайып келгенде, «Өмір өрнектерін» – күнделік-роман-эпопея деп тануға мүмкіндік береді. Ширек ғасырдан астам уақыт аралығындағы эпикалық өмір тынысы танылса, оқиғасы, сюжеті, кейіпкерлері, көркемдік өрнегі, айшығы бар тартыс, күрес көрініс туынды болса, оны роман-эпопея демей не дейміз? Роман-эпопеяның да қатып қалған қалыбы болмауға тиісті ғой. Оның да түрлі-түрлі көріністі болуы әбден ықтимал. Соның бір түрі – осы роман-күнделік болса керек.

«Дидар» газеті, 12 маусым, 2001 ж. 4-беттен.

Қазақстанның халық жазушысы

Әзілхан ағаны алғаш қазақтың талантты жазушысы, жастардың сүйікті ағасы Мұқан аға Иманжановтың айтуымен таныдым. Ол кезде Әзағаң Павлодар облыстық газетінің редакторы екен. Алматыға келсе, алдымен Мұқан ағамен амандасып, содан кейін өз тірліктерін жалғастыратын көрінді маған. Ұлы Жамбыл атасына өзінің майдандас достарымен бірге майданнан өлеңмен хат жолдап, сол хаттарына кешікпей жауап алған мықтының бірі осы – Әзағаң. Әзағаңның  ақын жүректен туындаған әңгімелерін мен өте сүйсініп қабылдадым.

Әзағаңның халықтың жүрегінен орын алған сүйікті де, сүйкімді романының аты «Махаббат, қызық мол жылдар». Ұлы ақынның жалғыз жол өлеңі әрі ат, әлі халық жүрегіне апаратын жол ма деп те қаламын. Бұл романды қара сөзбен жазылған махаббат туралы поэзия десек те артық емес. Осы романды жұрттың жабыла оқығанына мен өзім куәмін. Өз басым романды бірнеше рет оқыдым. Әр оқыған сайын сол кітап, сол кітапқа кірген геройлар менің туысымдай болып кетті. Әзағаң жазатын шығармасын біраз уақыт достарына ауызша айтып жүреді. Біраз айлар өткен соң сол ауызша әңгімелер әсем бір күйдей болып, қанатын жайып қағазға түседі.

Әзағаңның «Ақиқат пен аңыз» атты романы Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығын алды. Осы кітап жөнінде Ғабит ағаның, Ғабиден ағаның, Әбділда ағаның сүйсініп айтқан пікірлерін өз құлағыммен естіп, жадыма түйген едім. Әзілхан ағаның үлкен шығармаларының бірі деп осы Бауыржан аға жайлы жазған шығармасын айтқан болар едім. Әдеби қауым, жалпы, қарапайым халық Әзілхан ағаның осы шығармасын өте жақсы қабылдады. Бірін-бірі түсінген екі майдангердің, екі майдангер жазушының жүректерін жарып шыққан сөздері кітап болып шығысымен қолдан-қолға тимей, ел аралап кетті. Бауыржанды жақсы көрген жұрт, ол кісінің Әзілхан сияқты асыл жүректі інісін мақтаныш етті.

Әзілхан аға атақты академик Сақтаған Бәйішевтің солдат шәкірті болғанын мақтаныш етеді. Сақтаған ағадай ғалымнан, Ғабит, Ғабиден, Әбділда ағалардай сөз зергерлерінен, Бауыржан ағадай батыр жазушыдан тәрбие алған Әзілхан ағаның өресі биік, шығар өрі де аласа емес.

Бағала, өлеңімді бағалама,
Көңілім бар өзгермейтін саған аға.
Бойына тәтті жинап өмір сүрген,
Мен сені ұқсатамын бал араға.

Сүйікті кеудеңдегі жазың маған,
Байлықсың әрі терең қазылмаған
Бауыржан батырға бір іні болу,
Әркімнің маңдайына жазылмаған.

Самғайды құстарымыз бір кеңдікте,
Сен менен жақсылық күт басқа күтпе.
Мен-дағы өзіңізге іні болып,
Үйрене бастаппын бір үлкендікке.

Білесің тіршіліктің бағасын сен,
Еліңмен бірге ертеңге барасың сен.
Өзіңнен үлкендердің бәріне іні,
Өзіңнен кішілерге ағасың сен.

«Қазақ әдебиеті» газеті, 31.12.2010 жыл, 7- бет.

Іздеймін аңсап ағамды

Көктем мен жаз жүрген жанға түнеумен,
Көктем емес, көптен мейір тілеумен,
Барша жұртқа құшақты кең ашушы ем,
Бір ащы сөз естіместен біреуден.

Көңілім шалқып тұлпар мінді, тай мінді.
Серік етіп алғам нұрлы Ай, Күнді.
Мынау әлем жаралғандай бақыттан
Ұмытып ем өксік түгіл қайғыңды.

Жасау үшін кешегіге өткелді,
Оймен шолдым халқым кешіп өткенді.
Қазағымның қасиетті бір әні
Жүрегім мен көмейімде кептелді.

Елдің зары, ердің мұңы – қымбат тым,
Сол әнге мен сүңгідім де, шым баттым.
Қаратаудан босқан көшке ілесіп,
«Елім-айлап!» жанын жұртқа тыңдаттым.

Тыңдамады биліктілер төрдегі,
У боп сіңіп санасына ел демі.
Жерден алып, жерге салды өзімді:
«Ақтардың – деп қу сүйекті көрдегі!»

Айналды да күлкімді өксік жеңуге,
Тақап қалды Ай мен Күнім сөнуге.
Дайын тұрды баспалар мен қасқалар
Кітап түгіл авторын да көмуге.

Мен ұмыттым серік еткен Ай, Күнді.
Көмейледім күлкімді емес, қайғымды.
«Қопарды – деп – қопармайтын тарихты!,»
Беріп жатты желкемді үзер «бәйгімді».

Жан таппастан жан сырыма үңілген,
Барша жұрттан қаршадай мен түңілгем.
Ойда жоқта қалжыраған жүрегім
Дүр сілкінді атойлаған бір үннен.

«Әу, жарандар! Басыр едің не деген!
Өгейлік пен өктемдік пед өнегең?
Сеземісің тамырыңды үзгенді,
Безе қашсаң үлгісі мол көнеден?

Таптаймысың өкіндіріп өкпеңді.
Таппаймысың кешегіңді, өткенді.
Туа сап па ек бүгін ғана аспаннан,
Ескерместей қан мен терге бөккенді?

Ақтабан боп көп шұбырған қазағың,
Тартқан зардың, шер мен мұңның азабын.
Елім салған «Елім-айдың» әнінен
Жетеді әлі құлағыма азалы үн.

Елдің зарын жеткізіпті жас бала.
Жас бала емес. Біле білсең – хас дана.
Шырақ жақты ол тірілтем деп рухты,
Сол шырақты өшірем деу – масқара!

Көбейтпейік күншілдікті күйікпен
Тірілтейік мейірімді иіткен.
Арамдықтың батпағына малшынбай,
Әділетті табайық тек биіктен.

Тосқау қоймай жас таланттың жолына,
Бақ тілейік оңы менен солына.
«Елім-айын» тез шығартып баспадан,
Тигізейік қазағының қолына!»

Жарылардай алып-ұшып жүрегім,
Қарманғанда қалт-құлт еткен тірегін,
Ішкі өксіктің запыранын ақтарып,
Ыстық жасты кірпігімнен күредім.

Жан кемірген құтқарып ап жазадан,
Атой салған – Нұршайықов Әзағам!
Қара аспанның қақ жарды ғой қазанын
Жаны жайсаң,
Жүрегі кең,
Әз Адам!

Оралғандай болды жаз бен көктемім.
Жоғалғандай қиянатты шеккенім.
Жазушылар съезінде шаншылды
Биліктілер төбесінен өктем үн.

Қандай ғажап, қандай ыстық мейірі!
(Ілгеріні қуантты ма кейіні?)
Төр,  төбеге шығу үшін төтелеп,
Төбемізден тепкілейді-ау кей ірі...

Жөні бөлек Әзағамның өзгеден,
Көрері көп көңіл – деген көзбенен.
Тазалық бар, мөлдірлік бар жанында
Мұрт пен қырттар ешқашанда сезбеген.

Мен ағаны дәл солай деп сезіндім.
Бұрынғымдай келмес енді езілгім.
Қуат қосты аға сөзі жаныма,
Күресемін.
Бұзам құлпын төзімнің.

Мен ағадан көрдім кейпін жұртымның.
Бірақ сәтте марқайдым да құлпырдым.
...Босатпады тұтқынынан бәрібір
Жара – жаным,
Шер – жүрегім,
Мұң – ғұрпым.

Төрдегілер төмпештеуге құмар-ды,
Тал ететін жонып, шауып шынарды.
«Елім-айды» қамап ұстап жеті жыл,
Үзіп-жұлып әрең-әрең шығарды.

Кітабымның шыққанына ырзамын.
Дәл төбемнен нұр шашқандай мырза күн.
Әзағама ең алғашқы данасын
Қобалжумен ұстатқалы тұр жаным.

Тік шаншылды мейірлене ай-қабақ,
Құшағына басты ол мені аймалап.
Тебіренген жүрегінің қос шығы
Кірпігінен сырғып түсті тайғанап.

Көрдім жанның тереңдігін, кеңдігін.
«Ел құшаққа енер – дедім – ендігім!»
Сағынамын сол сәттегі ағамның
Елжіреген мәрт көңілін мен бүгін.

«Айналайын, аймалайын парқыңды.
Дәл осылай қарсы ала бер әр күнді.
Қуана бер шыққан сайын кітабың,
Қуанта бер кітабыңмен халқыңды!

«Елім-айың» – махаббатың Еліңе,
Биік тауға, кең далаңа, көліңе.
Алашыңның азаматы болдың сен
Тартып туған нақ қазақтық тегіңе.

Шарықтатсын шабытыңды күн, айың.
Табыла бер Ел көңілінен ылайым.
Тоқтамасын жүйткуінен қаламың,
Талабыңды еселесін Құдайым!»

Кіргендей нақ қақпасынан Әлемнің,
Мен батаның бесігіне бөлендім.
Тұлабойым шымыр-шымыр дуылдап,
Нұрға оранды әр талшығы денемнің.

От тұтатты-ау өзегімде тілегі.
Шағын тұрқы қандай Алып, Ірі еді!
Қызғану жоқ,
Қызығу көп жастарға
Әділдік пен ұстаздықтың Пірі еді!

Жүргенде аңсап сол ағаны іздеген,
Құдай қалап көрші қылды бізбенен.
Сыйлас көңіл тылсымымен орады,
Ұлы арқауын бір сәтке де үзбеген.

Аға-іні боп, туысқан боп табыстық.
Табыстық та ғарыштан да әрі ұштық.
Әлияның туған күнін тойладық,
Сол күндердің еске алғанда – бәрі ыстық.

Сұр жалқаулық бүрсе бізді желкелеп,
Қыдыратын аулада  аға ертерек.
Халимадай асыл абзал жеңгеге
Жүруші едік кәдімгідей еркелеп.

Мен сағынам Ару, Ана, Жеңгені.
Жарға арналған Сәні, Мәні, Еңбегі.
Мінез, пиғыл, ар, иманы ғажап-тын,
Ұлт Анасы деп атардай ең кемі.

Қайран ғұмыр, – сәт екенсің сәскелік.
Біреу – ерте,
Біреу кетер кеш келіп.
Сол күндердің қызығы мен шыжығы –
Бір күлдіріп, бір жылатар естелік!

Табынамын Әзағама әлі мен,
Махаббатын биік қойған бәрінен.
Жан жарына мәңгілікке орнатты ол
Ескерткішті жүрегінің әнімен.

Өтіп жатты жылдар талмай жүгіріп.
Бірде сипап,
Бірде түйді жұдырық.
Жүрек қинап ағаны да, мені де,
Кейде тұрдық, кейде жаттық жығылып.

Жасытпадық қаламгерлік жігерді.
Салғызбадық аяқ-қолға шідерді.
Аяқталмас арманға арман жалғасып,
Үздірмедік үміті мол күдерді.

Жазушылық – ес тандырар құмарлық.
Сәт болмайды босқа отырып тынарлық.
Әр секундтен тасқа басар ой аулап,
Том-том қылып кітаптарды шығардық.

Ой ауладық, жаяуладық, жүгірдік.
Кейде біраз баяуладық, кідірдік.
Көбік сөзбен кептірмедік көңілді,
Кейбіреудей оқырманды ығыр ғып.

Жылға жылды қоса бердік тізбектеп.
Қабылдадық аппақ қыс пен күзді ептеп.
Әзағаңмен кездесетін қуанып,
Бар қазағы әр қиырдан іздеп кеп.

Қаламгердің ойындағы даналық
Құйылатын жып-жылы боп таралып.
Айтатын жұрт Әзағаңды жыр қылып,
Қайтатын жұрт кеңесінен нәр алып.

Жүрегінің аңыратып шат әнін,
Мөлдіріне шомылдырып батаның,
Берген маған көп томдығым шыққанда,
«Ең бірінші ұлт жазушы!» атағын.

Қайран аға!
Қайран абыз, кемелім!
Ұмытпайды барша алашың,
Сені Елің!
Орны толмай үңірейіп қалатын
Азаматты әкетеді неге өлім?

Бар едің-ау, нар едің-ау, тірі едің.
Нағыз қазақ марқасқаның бірі едің.
Неге асықтың, жүре тұрмай, бақиға
Бір-ақ сәтте қақ жарылып жүрегің.

Ұлы едің сен, ері едің сен Алаштың.
Әз халқыңмен Әзағам боп жарастың.
Тыныш едің, дұрыс едің Әлеммен,
Келмеді ме сұм ажалмен таласқың?

Пәк едің сен, тазасы едің тазаның.
Қанымда есті зарлы әуені азаның.
Ұмытпайды елің, жерің, байтағың,
Ұмытпайды өзің сүйген қазағың!

27 қыркүйек 2011 жыл.

Жазушы Әзілхан Нұршайықов – жетпіс жаста

1. Кейде замандас, қаламдас туралы терең ойға батамын. Көкейіме ып-ыстық сауал кептеліп тұрады. Бұл – азғантай өлшеулі ғұмырда адамға не жетпейді деген ежелден адамзат баласын он ойлантып, мың толғантып келе жатқан ең қиын сұрақ болса керек. Бұнымды біреу күліп, біреу терең қабылдайды. Әлдекімнің осы сұраққа әжуамен былай жауап қайтарғаны жадымда: адамға бұл өмірде ешнәрсе жеткен емес. Онысы рас, әрине. Ойды әріден орап, толғанып сөйлеген енді бірі: «адамдар әр түрлі – түсінігі де, көзқарасы да әр қилы»  деп еді. Өзім осы айтылғанды іштей қорытып көрем ғой – бір кем дүние деген ақиқат болса, оң мен солы шөлпілдеп толып тұрған жан да табылмақ емес.

Міне, өмір жайында  өзегімде кең өрілген осы бір жай. Ал, жалпы мына дүниеде көкіректе ізгі ниет, мейірім сәулесі тым  азайып бара жатқандай. Адамдарда осы қасиет жетпейді. Бәлкім содан ба, жаны мейірім нұрына малынған замандастарыма бөлек қараймын. Олар маған тазалықтың, адалдық пен әділдіктің шынарындай асқақ көрінеді.

2. Сондай тұлғалы, жүрегі таза майдандас досым, менімен қарулас та, қаламдас та болған Әзілхан Нұршайықовтың жетпіс жасқа толған мерейтойында ол туралы тиянақты сөз айтпас бұрын алдымен, оның бойындағы адами қасиеттеріне иіліп өткен жөн болар-ау.

Өмір – дария, мың иірім толқынмен сол асау дария желкені желбіреп жетпіс деген асқар асудан асырды. Жай қараған кісіге осынау уақыт елестей елеусіз көрінер. Ал пайыздап осы тұста сәл кідіре тұрған, Ертіс маңының иісі қолқа жарып, ашқылтым жусаны мен шалғынын, ананың ақ сүтімен уанған бүлдіршіннің бал күлкісін, сәулесі төгілген күн шуағын, бәрі-бәрін, айналаны, адамдарды тануға ынтық жаратылған. Әзілханның ішкі жан-дүниесімен біте қайнасып туған шығармаларын шын сезінер еді. Сол сүйіспеншілік, сол мейірімділік әуелі Әзілханның өз-өзін, сонан өзгені, өңірдегілерді тануына себепкер болған ғой. Бақыт деген сол емес пе!... Ұлы ойшыл Әбу Бекр ибн Туфейльден қалған бір асыл сөз бар: «Әр іс иесін табады, әркім өзінің табиғатына жақын істі атқаруға бейім тұрады» деген. Осы қанатты ұғым Әзілханның табиғатына дөп келеді...

3. Адам өмірге келген соң, оның кім болып қалмағы – туған халқына жасаған жақсылығында. Жаны жайсаң, жүрегі жомарт  досымның сондай маңдай тері сіңіп, халқы үшін қара табан күй кешкен кезі аз емес. Бір ғана «Ақиқат пен аңызын» алайын. Ұрпақтан-ұрпаққа мәңгі сақталып, ескірмейтін елеулі дүние. Осы романның бас кейіпкері Бауыржан Момышұлы қазақ халқы үшін қандай алып тұлға болса, шығарманың өн бойынан сол асқақ сезімге лайық шыншылдық пен шымыр ой бүлкілдеп соғып тұрады.

О, менің айнымас, адал бауырым Бауыржан!...
Қайтпас, қайсар мінезімен бүкіл бір халықтың шынайы қалпын қалаған, табиғатын танытқан тұлғасы осы романда қалай берілген десеңші... Бір ауыз сөзбен түйгенде, Әзілхан

Нұршайықовтың бұл кітабы – Бауыржанның ақталған сенімі деуге тұрарлық.
Адамзат тұрмысының бұралаң-бұлтарысына жазушы қалай ендеп, терең бойлай білді – бұны дәлелдеп жатқым келмейді. Бұған қажет болса сыншы, әдебиетшілер арнайы тоқталады деп білемін. Тіпті шығарма иесінің құдіреті сонда, оның барлық жазғанына кез келгеннің тісі, бата бермеуі де мүмкін ғой. Өйткені ол – жазушының ішкі тебіренісі, толғанысы, жүрек құпиясы. Оны екінші біреу дәл солай сезінуі, дәл солай аша білуі неғайбыл-ау. Ең қиыны – жүрек кілтін табу. Осы жағынан да жазғандары өз алдына бір төбе. Зейін қойып оқысаң, одан адам мен уақыттың бөлінбес бүтіндігін, қоғамдық және жеке өмірдің қыры мен сыры айқын сезіледі.  

Сонымен Әзілхан – шығармашылығы дара тұрған, асқақ парасат иесі. Туындысына жібек арқау іздеп қара терге түспейді, жәй жіппен-ақ жігін жатқызып, қиюын келістіріп жазады. Осындай қарапайымдылығымен талғамға қонады.

5. Әзілхан Нұршайықовтың «Сұлулыққа жанасу» деген лирикалық новелласын жан тұшыта оқып, өз жазғандарыммен салыстыра қарадым. Мұхтар Әуезовпен болған кездесулер жайында оның жазғандары нәрлі де бөлек екен. Неге бұлай деген ой түседі. Өйткені ол кімге де, неге де болсын, жәй көзбен емес, көкірек шамымен, жүрек сәулесімен үңіледі.

Менің көз алдымда оның тағы бір айырықша тұсы ашылғандай болды: осының бәрінің ұйытқысы мен тірегі – ұшқан ұясы, ана сүтімен дарыған адами қалпы, туған жердің тұз-дәмі. Туған жерден асқан құдіретті нәрсе бар ма десеңші... Барлығының бастауы сол тәрізді – алғашқы қуаныш та, тағдырдың талайы да. Тіпті рухын өсіріп, қуаттандырған қалам іздері де осында сайрап жатқанға ұқсайды.

6. Қасиеті қалың елге қайрат болған сол жерді мен де көрдім. Онда бәрі әліпбидің бастапқы әріптерінен басталады:
Абай...
Ақылбай...
Әуезов...
Әлкей Марғұлан...
Әбілев Дихан...
Антон Сорокин...
Әзілхан... Иә, осы бір топ биік шоғырдың қатарында оның да жұлдызы жарқырайды.
Зердесіне құйып, байыптаған оқырманға оның осы қатарда жетінші болып тұрғаны өзгеше ой түсірер деп ойлаймын. Жеті деген жәй сан есес, қасиетті сан. Ендеше жетпістің де жемісі үйіліп-төгіліп тұр.

Нұршайықовтар отбасында осымен қабат келген және бір қуаныш бар. Өмірлік жансерігі Қалила да жетпіске толып, көңілдері көл-көсір. Бұл сәйкестік тегін емес, мейірімнің мерейі, шапағаттың шаттығы осылай тоғысса керек. Бұндай жандармен қатар жүрген өзің де шын бақыттысың.

7. «...Батамен ер көгереді» дейді ғой. Халқыңның ақ батасы демеу болсын, Әзілхан!

Егемен Қазақстан 1992 ж. 27 қараша

Әзілхан Нұршайықов туралы әріптестер лебіздері

Қазақстанның халық жазушысы, республиканың мемлекеттік сыйлығының лауреаты Әзілхан Нұршайықовтың шығармашылығындағы деректік негіз және көркемдік сипат дегенде бірден көзге түсетін екі жайтқа назар аударуға болады. Біріншіден, белгілі қаламгердің шығармашылығынан оның ұзақ жылдар бойы журналистиканың қазанында қайнап, пісіп-жетілгендігін, осынау журналистік тамаша тәжірибесінің жазушы шығармашылығына ықпалы мол болғанын айтқан жөн. Екіншіден, Әзағаңның алдыңғы ұрпақ – классик жазушылардың дүниелерінен жан-жақты хабардар бола тұра тек өзіне ғана тән жол іздегендігі, әрі оны тауып, тың стильмен, өзіндік өрнек-машықпен әдеби ортаға танылғаны оқырмандарға белгілі. Оған жазушының қолындағы жүздеген хаттарды көргенде тағы да көз жеткіземіз.

Байыппен қараған адамға Әзілхан Нұршайықов шығармашылығы сан қырлылығымен және көптеген жанрларды қамтитындығымен  ерекшеленеді.  Тағы  бір  ерекше атап көрсетерлік  жайт Әз-ағаңнан өзгеше еңбекқорлығы мен ұзақ жылдар бойы қалыптасқан ұқьтптылығы, ықтияттылығы. Оны сонау ¥лы Отан соғысы жылдарындағы от пен оқтың ортасында отырып жазған күнделіктерінен бастап қаламдастарымен жазысқан хаттарынан, құнды құжаттарды қапысыз сөйлете білу шеберлігінен, оны деректі шығармаларында өте орынды қолдана білуінен аңғаруға болады.

Әзілхан Нұршайықов 1922 жылғы 15 желтоқсанда Семей облысының Жарма ауданына қарасты «Келін сүйегі» деген жерде туған («Келін сүйегі» бұрынғы «Ақбұзау» колхозына қараған). Қазақ мемлекеттік университетін бітіргеннен кейін 1972 жылдың ортасына дейін үзбей журналистік қызмет атқарған. Әдеби қызметкерден бастап, журналистік лауазымның барлық баспалдағынан өткен. Алдымен Семей облыстық «Екпінді» (қазіргі «Семей таңы») газетінің әдеби қызметкері, меншікті тілшісі, «Қазақстан пионері» газетінің бөлім меңгерушісі, «Социалистік Қазақстан» газетінің әдеби қызметкері, жауапты хатшының орынбасары, меншікті тілшісі, бөлім меңгерушісі, редактордың орынбасары, Павлодар облыстық «Қызыл ту» газетінің бас редакторы, «Қазақ эдебиеті» газетінің бас редакторы болған. Кейінгі төрт жылда Қазақ Совет энциклопедиясының редакция меңгерушісі қызметін атқарған. 1972 жылдың екінші жартысынан бастап журналистикадан қол үзіп, әдеби шығармашылыққа емін-еркін кіріседі.

Әзілхан Нұршайықов шығармашылығы көп қырлы. Ол журна-листиканың көптеген жанрларынан бастап, күнделік-эссе, әңгімелер, повестер және романдар жазды. Жазушының «Алыстағы ауданда» (1956), «Тың астығы» (1958), «Ертіс жағасында» (1959), «Жомарт өлке» (1960) деп аталатын очерктер жинақтары, «Махаббат жыры» (1964), «Ботакөз», «Ескі дәптер», «Әсем» (1966), «Алтын соқпақ» (1967), «Батырдың өмірі» (1969), «Махаббат, қызық мол жылдар» (1970, 1972), «Ақиқат пен аңыз» (1976, 1978), «Автопортрет» (1977), «Тоғыз толғау» (1977), «Өмір өрнектері» (2000), «Мәңгілік махаббат жыры» (2005) атты кітаптары елдің сүйіп оқитын ру-хани дүниелеріне айналды. Ә. Нұршайықов кітаптарының қай-қайсысы да тартымдылығымен, терең мазмұндылығымен, жеңіл оқылуымен оқырманды бірден баурап алады. Кез-келген туындысы алғашқы сөйлемдерінен бастап еріксіз жетелеп ала жөнеледі. Ал мұндай жазушының мыңдаған оқырмандары алдында кеңінен танымал болмауы мүмкін емес. Бұл туралы классик жазушымыз Ғабит Мүсірепов: «Әзілхан - біздің республикамыздағы, үлкен одақ көлеміндегі жақсы танылған прозаиктеріміздің бірі. Әзілханның әрбір кітабы, баспадан шыққан әрбір сөзі – біздің халықтың көңіліне, жүрегіне қонып жатқан сөздер, ұялап қалған ойлар. Қазіргі кітап оқитын адам, радио тыңдайтын жұрттың бәрі де Әзілханмен өте таныс» /1, 266/ деп тебіренеді. Сөзге сараң, сырбаз мінезді Ғабеңнің бұлайша шешіліп сөйлеуі әріптесіне деген шынайы ықыласының көрінісі болса керек.

Ал әдебиетіміздің ақсақалы Әбділда Тәжібаев былай дейді: «Мен өзім төл әдебиетіміздің прозасына қатты қуанамын. Соның әрбір жетістігі жанымды рахатқа бөлейді. Солардың ішіндегі мені қуантатын прозаиктердің бірі – осы отырған Әзілхан. Шіренбей, сызданбай, кеудесін соқпай, үн-түнсіз, өне бойы кішіпейіл қалыпта жүріп, халыққа көп қызмет етіп келе жатқан және халыққа соншалық даңғыл болып алған жазушылардың бірі де осы жігіт. Мен Әзілханмен бірге осы биыл Талдықорған, Жамбыл, Шымкент облыстарын араладым. Үйден аттанғанда бұл маған сопровождающий болып шыққан сияқты еді. Ал бара-бара бұған мен сопровождающий сияқты боп қалдым. Халықтың сүйіспеншілігі солай! Әзілхан сөз сөйлеп болғаннан кейін жұрттың бұған деп қол соғуын көрсең: қаншама мейір, ықылас, ризашылықты аңғарасың. Артында келе жатқан ініңді елдің құрметтегенін көргенде көзіңнен жас та шығып кетеді екен... Шынымды айтсам, мен Әзілханның ел арасында мұндай мәшһүрлігіне бір жағынан қуанып, бір жағынан сүйсіне қызғанып отырдым. Қызғанудың ең жақсы мағынасында айтып түрмын»/1, 114/.

Мұндай лебіздер Ә. Нұршайықовтың өз тұстастарының аузынан да айтылды. Жазушының бүкіл жұрт жаппай оқыған «Махаббат, қызық мол жылдар» романының кейіпкері Жомартбек Жолдиннің прототипі - филология ғылымдарының докторы Мырзабек Дүйсеновтің мына бір пікірінің терең мәні бар: «Осы тұста тағы бір жайға назар аудару керек сияқты. Кейде өзі дүниені лайлап жүріп адалдық, моральдық тазалық туралы айғай салатын ағайындарды көргенде, іштей қысылып, тіпті қынжылып қалатынымыз бар. Жазушы өз жүрегі ағармай тұрып моральдық-этикалық мәселелер туралы шыншылдықпен айта алмайды, айтқандары және сендірмейді, әсер етпейді. Мен білетін Әзілхан өмірде таза, кішіпейіл, гуманист, партиялық принципіне берік жан. Жақын араласқан адамдардың қай-қайсысы болса да оның бұл қасиетін мойындайды, сол үшін сыйлайды да. Міне, жазушының бұл қасиеттері оның кейіпкерлеріне де тән. Жүрек сөзін ағынан жарылып, ашық айта алғандықтан да оның шығармалары оқушы қауымының нәзік сезімдерін қозғап, жүрегіне жылу дарытып, санасына жарық сәуле шашады» /2, 12/. Жазушы шығармашылығы туралы ыстық лебізін айтқандар жеткілікті.

Олардың барлығы да осынау шынайы талантқа ерекше ризалығын білдіріп отырған. Әрқайсысы қаламгер шығармашылығының әр қырынан келеді.
Әзілхан Нұршайықов шығармаларының жазылу тәсілі қандай? Ол көбіне-көп «мен» деген түрғыдан, яғни, бірінші жақ баяндап отырады. Кез-келген шығармасының алғашқы сөйлемін оқыған адам одан басын ала алмай, еріксіз тұсалып қалады. Бұл нені көрсетеді? Әрине бұл қаламгер шығармашылығындағы шынайылықты танытады. Қара қылды қақ жарған әділеттілік, қалың елдің жүрегіне жол тапқан қарапайымдылық жазушының жан-дүниесіне берік қонақтаған қасиеттер тәрізді. Өмірге ерекше ынтызар, тіршілікке құштар ақ көңілді, пәк ниетті, парасатты да адал кейіпкердің бұл өмірдегі көрген-білгендерін шыншылдықпен баяндап, риясыз екшеп, мөп-мөлдір сезімін жайып салуы оқырманға айрықша әсер етеді. Сол оқырман кейіпкердің адамгершілігі арқылы жасалған әрбір іс-әрекетін ой елегінен тынымсыз, тоқтаусыз өткізіп отырады. Міне, Әзағаның кез-келген шығармасының оқырманды өзіне тартып, терең ойға жетелейтін себебі осы болуы керек.

Академик Зейнолла Қабдолов: «Әзілхан Нұршайықовтың очерктері жалықтырмайды, қызықтырады, жеңіл оқылады. Мұның бірнеше себебі бар... Осы ерекшеліктер Әзілхан Нұршайықовты әдебиетке келген бетінен бастап-ақ біртүрлі соны қалыпта танытқан-ды» /3, 342/, - деп баға беріпті. Әзілхан Нұршайықов шығармашылығы туралы лебіздердің бірқатары өлеңмен өрнектелген. Қазақтың арқалы ақындары өздерінің пікірін жыр жолдарымен білдірген. Мысалы, белгілі ақын Қадыр Мырзалиев:

Құрметті Әз - аға!
Аспандай таза аға!
Қызықты кітапты
Сіздей ел жаза ма?! /3, 340/, -деп шынайы сүйіспеншілігін танытыпты. Сондай-ақ, тағы бір танымал ақын Мұхтар Шахановтың:
Әз-аға!
Өнерде кең қанат, иықты,
Қырандай аңсаған биікті,
Талантын жастық шақ қолдаған,
Жастықтың әніндей самғаған,
Азамат ағасың сүйікті...
Жастықтай қымбатсың Сен маған! /3, 341/, -
деп тебірене жырлап, қаламгердің азаматтығына, талантына жоғары баға беруі тегін болмаса керек.

Қаламдастар лебізі тек жазушының шығармашылығының қыр-сырларын ғана танытып қоймайды, оның өзі, әдеби ортадағы орны туралы да қоғамдық пікірді қалыптастырады. Осы түрғыдан алғанда, әріптестерінің ой-тұжырымдарын халық жазушысының шығармашылық тұлғасына берілген шынайы баға деп қабылдаған ләзім.

Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Нұршайьқов Ә. Мен және менің замандастарым // Таңдамалы шығармаларының он томдығы. Алматы: «Қазығұрт», 2005. Т. 10. -352 бет.
2. Дүйсенов М. Әзілхан Нұршайықовтың шығармашылығы туралы // Нұршайықов Ә. Таңдамалы шығармаларының он томдығы. Алматы: «Қазығұрт», 2005. Т. 1. - 472 бет.
3. Нұршайықов Ә. Мен және менің замандастарым // Таңдамалы шығармаларының он томдығы. Алматы: «Қазығұрт», 2005. Т. 9. -344 бет.